Autyzm – obalamy mity i pomagamy zrozumieć objawy ASD!
Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) należą do zaburzeń neurorozwojowych, dlatego osoby, u których zostały zdiagnozowane, inaczej reagują na bodźce i je interpretują. W rezultacie mają problem z komunikacją, interakcjami społecznymi i powtarzalnymi wzorcami zachowań. Wiele z nich wykazuje też skłonność do szczególnych zainteresowań. Warto jednak zaznaczyć, że odmienność nie oznacza bycia gorszym. Coraz więcej naukowców skłania się ku hipotezie, że mamy różne mózgi i w tym tkwi nasza siła jako społeczeństwa. Dzięki odmiennościom doskonale się uzupełniamy. Niestety, wciąż powielane są mity nt. autyzmu, co zazwyczaj wynika z niewiedzy, a nie ze złej woli. Obalamy je, abyś mógł/mogła lepiej zrozumieć objawy ASD!
Mity nt. autyzmu
Mit 1. Szczepionki powodują autyzm
Wielu rodziców obawia się, że szczepiąc swoje dzieci, może przyczynić się do rozwoju autyzmu u swoich pociech. Nie wykazano jednak bezpośredniej korelacji między ASD a podawaniem szczepionek. Spektrum autyzmu jest zaburzeniem neurorozwojowym, w którym obserwuje się niewłaściwy rozwój i funkcjonowanie mózgu. Wiele wskazuje na to, że nieprawidłowości pojawiają się już w życiu płodowym, co wyklucza wpływ szczepionek, które podaje się dopiero po narodzinach dziecka (Sedgewick i Douglas 2024, Grandin i Moore 2022).
Autyzm w 50% przypadków ma podłoże genetyczne i wiąże się z zespołem łamliwego chromosomu X. Bardzo często rodzice, którzy wychowują dzieci z ASD, sami zgłaszają się na diagnozę. Spotkania ze specjalistami kończą się rozpoznaniem u nich spektrum autyzmu (Stalka-Jarska 2024).
W pozostałych przypadkach obserwuje się mutacje de novo i zmiany o charakterze epigenetycznym. Wykazano, że czynniki środowiskowe, w tym m.in. opryszczka, cytomegalowirus i niektóre leki, mogą włączać ekspresję jednych genów i wyłączać ekspresję drugich. Przyczynia się to do nieprawidłowości w rozwoju i funkcjonowaniu mózgu. Choć DNA w przypadku zmian epigenetycznych pozostaje bez zmian, to występują objawy autyzmu (Stalka-Jarska 2024).
Dezinformacja
Autyzm zaczęto łączyć ze szczepieniami przez dezinformację, której dopuściła się jedna z firm farmaceutycznych. W latach 70. i 80. nastąpił wyraźny wzrost diagnoz ASD. Doszło do niego wskutek zmodyfikowania kryteriów diagnostycznych przez dr Lornę Wing i dr Judith Gould. W rezultacie spektrum autyzmu zaczęto rozpoznawać także u dziewczynek i dorosłych kobiet. Równolegle na rynek wypuszczono szczepionkę skoniugowaną przeciwko odrze, różyczce i śwince. Konkurencyjna firma farmaceutyczna postanowiła zrobić jej czarny PR, rozpowszechniając niepotwierdzone informacje, aby wypromować własny produkt. Ludzie zaczęli podejrzewać, że to szczepienia powodują autyzm i podchodzić do nich z dużą nieufnością (Sedgewick i Douglas 2024).
Badania wskazują jedynie na to, że osoby autystyczne z bardzo specyficznym systemem odpornościowym mogą reagować na niektóre szczepionki zaostrzeniem objawów ASD. Jest to jednak stosunkowo rzadko spotykana sytuacja (Stalka-Jarska 2024).
Mit 2. Osoby autystyczne nie mają empatii
Empatia to umiejętność, która wiąże się z decentryzmem poznawczym. U większości dzieci zachodzi on między 8. a 9. rokiem życia, dzięki czemu poszerza się ich perspektywa. Młodzi ludzie uczą się spoglądać na to samo zdarzenie z różnych punktów widzenia. Potrafią wczuć się w położenie drugiej osoby i wyobrazić sobie jej emocje. Wiedząc, że kolega pochował ukochanego psa, zdają sobie sprawę z jego smutku i umieją go współdzielić. Empatia jest prawdopodobnie możliwa dzięki neuronom lustrzanym, które pozwalają na odzwierciedlenie cudzych myśli i emocji (Riess i Neporent 2019).
Mogłoby się wydawać, że skoro osoby autystyczne mają problem z rozpoznawaniem, nazywaniem i regulowaniem emocji, nie są zdolne do empatii. Hipoteza ta nie znajduje jednak potwierdzenia w badaniach naukowych. Empatię u osób autystycznych trudniej dostrzec, ponieważ mają one z reguły uboższą mimikę, rzadziej utrzymują kontakt wzrokowy i odwzajemniają uśmiech. Ponadto zrozumienie perspektywy rozmówcy staje się skomplikowane, gdy stosuje on metafory, sarkazm lub ironię. Ludzie z ASD gorzej radzą sobie również z odczytywaniem i interpretowaniem mowy ciała (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Co ciekawe, badania naukowe wykazują, że autyzm nie wyklucza empatii, lecz może ona być inaczej okazywana. Wiele osób z ASD nie potrafi milczeć, widząc jawną niesprawiedliwość społeczną, dlatego buntuje się przeciwko niej (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Mit 3. Osoby autystyczne nie potrzebują kontaktów z innymi ludźmi
Osoby autystyczne często bawią się same ze sobą i spędzają wolny czas w pojedynkę. Mogą mieć większą potrzebę autonomii, aczkolwiek nie muszą. ASD diagnozuje się u introwertyków, ekstrawertyków i ambiwertyków. Osoby, u których występuje autyzm, podobnie jak wszystkie pozostałe, potrzebują kontaktu i relacji z drugim człowiekiem. Mogą mieć jednak problem z budowaniem więzi, który pozostaje skorelowany z trudnościami komunikacyjnymi, słabszym zrozumieniem reguł społecznych, uboższą mimiką i nieświadomym, nieuprzejmym zachowaniem (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Wielu ludzi ze spektrum autyzmu rozwinęło szczególne zainteresowania, przez co bardzo koncentruje się na jakimś wąskim wycinku wiedzy lub aktywności. Osoby te potrafią opowiadać na temat swojej pasji godzinami, przez co rozmówca niepodzielający hobby czuje się znużony. Ponadto ASD wiąże się nadwrażliwością słuchową, dotykową, wzrokową itp. Wyjaśnia to, dlaczego osoby autystyczne częściej odwołują spotkania towarzyskie z powodu przebodźcowania lub szybciej je opuszczają (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Ludzie z ASD relatywnie często spotykają się z odrzuceniem, ponieważ wymykają się przyjętym wzorcom zachowań. Neurotypowej części społeczeństwa trudno ich zrozumieć.
Zauważono, że osoby autystyczne najlepiej porozumiewają się z innymi osobami neuroróżnorodnymi, które podzielają ich trudności (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Mit 4. Jeśli ktoś dobrze radzi sobie w szkole/pracy, nie może mieć autyzmu
Zaburzenia spektrum autyzmu to określenie, które stworzono po to, aby ukazać dużą różnorodność objawów. Niektóre osoby z ASD należą do wysokofunkcjonujących członków społeczeństwa. Mają normalną lub ponadprzeciętną inteligencję, dobrze radzą sobie z nauką i późniejszą pracą. Doskonale odnajdują się w wybranej przez siebie niszy i stają się w niej ekspertami. Nawiązują przyjaźnie, zakładają rodziny i własne firmy. Poza tym niektórzy uczą się maskować objawy autyzmu, a inni przy wsparciu specjalisty wypracowują skuteczne strategie radzenia sobie z jego symptomami. Trening umiejętności społecznych, trening zastępowania agresji i nauka regulacji emocji potrafią znacząco podnieść jakość życia. Warto również zaznaczyć, że spektrum autyzmu na ogół nie widać na pierwszy rzut oka (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024, Hołub 2020, Hołub 2024).
Mit 5. Wszyscy aspergerowcy to przyszli naukowcy
Zespół Aspergera uchodzi za łagodniejszą postać autyzmu. Przypuszcza się, że występował on u niektórych wybitnych naukowców i artystów. W związku z tym jego objawy bardzo często łączy się z postacią ekscentrycznego profesora, który osiąga duże sukcesy w swojej dziedzinie. Osoby z zespołem Aspergera mogą sporo wnieść do społeczeństwa, ale nie wszystkie są ponadprzeciętnie inteligentne i uzdolnione. W rzeczywistości zespół sawanta dotyczy tylko ich niewielkiej części. Większość ludzi z zespołem Aspergera pod względem inteligencji plasuje się gdzieś pośrodku krzywej Gaussa (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Mit 6. Dziecko, które nie mówi, ma niskie IQ
To bardzo krzywdzący mit, ponieważ dzieci zmagają się z zaburzeniami mowy z różnych powodów. Osoby, które nie posługują się komunikacją werbalną, mogą cierpieć na niedosłuch lub borykać się z nieprawidłowościami w budowie wędzidełka języka. Poza tym wśród ludzi autystycznych, którzy nie mówią, zdarzają się również tacy, którzy doskonale wszystko rozumieją i rozwijają się prawidłowo. W pewnym momencie mogą zacząć posługiwać się komunikacją werbalną. Wiele zależy bowiem od profesjonalnego wsparcia logopedycznego i przyjaznego otoczenia. Zaburzenia mowy niekiedy pojawiają się wskutek stresu, przebodźcowania czy lęku społecznego, przez co spotkania z psychoterapeutą mogą pomóc w ich przezwyciężeniu (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Mit 7. Jeśli ma się autyzm, nie można mieć ADHD
Badania naukowe obaliły również ten mit. Wykazano bowiem, że oba zaburzenia neurorozwojowe mogą ze sobą współwystępować. Taka sytuacja wcale nie należy do rzadkości. Szacuje się, że od 30 do 80% osób autystycznych zmaga się również z ADHD. Jednocześnie od 20 do 50% ludzi z ADHD spełnia także kryteria diagnostyczne autyzmu (Musiałowska 2023).
ADHD i autyzm są ze sobą mocno powiązane, a niektóre z objawów występują w przypadku obu zaburzeń, przez co mogą się na siebie nakładać. Mowa o problemach z koncentracją, zaburzeniach sensorycznych, impulsywności i trudności w przestrzeganiu niepisanych norm społecznych. Aczkolwiek istnieją między nimi pewne różnice (Musiałowska 2023).
Osoby z ADHD zazwyczaj wykazują zwiększoną potrzebę ruchu i męczą się, spędzając cały dzień za biurkiem. Wiele zadań je nudzi, ponieważ niedostatecznie pobudza ich układ nagrody w mózgu. Jeśli jednak pojawi się jakieś interesujące wyzwanie, do głosu dochodzi hiperfokus, który pozwala im spędzić wiele godzin na dążeniu do celu. Z kolei osoby autystyczne tym różnią się od ludzi z ADHD, że mają uboższą mimikę, problemy z odwzajemnieniem uśmiechu i utrzymywaniem kontaktu wzrokowego. Trudniej im formułować komunikaty i wchodzić w interakcje społeczne. Wiele z nich ma swoje szczególne zainteresowania, które zgłębia z przyjemnością (Musiałowska 2023).
Na autyzm nie ma leku, ale opracowano go na ADHD. Istnieje nawet kilka różnych medykamentów, które ułatwiają wyciszenie i koncentrację. Farmakoterapia w przypadku ADHD zazwyczaj przynosi dobre rezultaty. Zaleca się jednak, aby wspomóc ją psychoterapią lub coachingiem w celu wypracowania przydatnych nawyków (Musiałowska 2023).
Mit 8. Autyzm występuje tylko u chłopców
Autyzm występuje u przedstawicieli różnych płci. Początkowo diagnozowano go głównie u chłopców. Wynikało to z różnicy objawów, które u dziewczynek i kobiet są z reguły mniej widoczne, co wiąże się z ich maskowaniem i socjalizacją. Od przedstawicielek płci żeńskiej oczekuje się, że będą empatyczne, wspierające i grzeczne. Wiele z nich uczy się tego typu zachowań, przyglądając się swoim koleżankom i bohaterkom filmów. Niestety, kobiety za maskowanie objawów ASD często płacą wysoką cenę. Wspomniana postawa prowadzi do spadku energii, zmęczenia, depresji i lęku (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Ponadto u kobiet i dziewczynek szczególne zainteresowania, po których rozpoznaje się autyzm, zazwyczaj są mniej widoczne, bo obejmują czytanie książek, słuchanie muzyki, rysowanie czy gotowanie. Przedstawicielki płci żeńskiej posługują się też bogatszym słownictwem i mimiką. Borykają się natomiast z dekoncentracją, niezdarnością, nadwrażliwością na hałas i dotyk. Reasumując, objawy autyzmu u chłopców są bardziej wyraźne i charakterystyczne (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Mit 9. Autyzm zawsze występuje z zaburzeniami mowy
Zaburzenia mowy, takie jak mutyzm wybiórczy, echolalie, brak rozwoju mowy, jej ograniczony rozwój i niewyraźne mówienie, niekiedy występują wraz z autyzmem. Dostrzegając nieprawidłowości, warto zgłosić się do specjalisty – logopedy lub neurologopedy. Przyjrzy się on przyczynom zaburzeń i w razie potrzeby zaleci konsultację z laryngologiem, audiologiem, neurologiem etc., aby wykluczyć inne przyczyny niż ASD.
Często jednak rozwój mowy u osób ze spektrum autyzmu przebiega prawidłowo, ponieważ to zaburzenie daje bardzo zróżnicowane objawy (Stalka-Jarska 2024).
Mit 10. Autyzm nie istnieje, dzieci są po prostu niegrzeczne
Dopiero od niedawna mówi się o neuroróżnorodności w przestrzeni publicznej. Ludzie stopniowo oswajają się z terminami takimi jak autyzm i ADHD, czytając poradniki i artykuły im poświęcone. Niektórzy na ich kartach dostrzegają siebie, swoich znajomych i krewnych. Niestety, wciąż wiele osób nie miało okazji zapoznać się ze współczesną wiedzą nt. spektrum autyzmu. Może to utrudniać zrozumienie, że nie każde dziecko, które krzyczy, płacze, kopie rodziców, jest niegrzeczne. Niekiedy po prostu nie radzi sobie z regulacją emocji lub nadmiarem bodźców rejestrowanych przez mózg (Hołub 2020, Hołub 2024).
Na szczęście dzieci i dorośli z autyzmem mają do dyspozycji wiele form profesjonalnego wsparcia. Wśród nich warto wymienić m.in. trening zastępowania agresji, trening umiejętności społecznych, trening komunikacji i regulowania emocji. Z czasem osoba autystyczna zaczyna lepiej radzić sobie ze swoimi uczuciami i stresem, na czym zyskuje też jej ogólna jakość życia (Stalka-Jarska 2024).
Mit 11. Dzieci autystyczne są zawsze ciche i spokojne
Każde dziecko, w tym autystyczne, jest wyjątkową i niepowtarzalną jednostką o unikatowej osobowości. Niektóre rzeczywiście zachowują się bardzo spokojnie. Potrafią godzinami zajmować się sobą, swoimi szczególnymi zainteresowaniami itp. Inne jednak stanowią ich zupełne przeciwieństwo. Wskutek silnych emocji, przebodźcowania i stresu krzyczą, płaczą, rzucają przedmiotami, a nawet gryzą swoich rodziców. Nie wynika to z ich złej woli czy charakteru, tylko z trudności związanych z ASD (Stalka-Jarska 2024, Hołub 2020, Hołub 2024).
Mit 12. Autyzm można leczyć
Nie ma leku na autyzm, ponieważ jest to stan, który trwa przez całe życie od momentu narodzin. Na szczęście można podjąć działania zmierzające do wykształcenia przydatnych umiejętności. W celu nabycia cennych kompetencji warto zapisać się na trening zastępowania agresji, trening umiejętności społecznych, terapię logopedyczną czy terapię integracji zaburzeń sensorycznych (Stalka-Jarska 2024).
Osoby autystyczne często spotykają się z niezrozumieniem, brakiem akceptacji, odrzuceniem i poczuciem wyobcowania. Może to skutkować depresją i zaburzeniami lękowymi. U niektórych współwystępują zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i ADHD. Choć samego spektrum autyzmu nie leczy się, to wdraża się stosowne terapie w przypadku współistniejących zaburzeń. Przyjmują one postać psychoterapii i farmakoterapii. Niekiedy łączy się obie metody, co z reguły przynosi najlepsze rezultaty (Stalka-Jarska 2024).
Mit 13. Osoby autystyczne są przewrażliwione, to niemożliwe, aby wiatr powodował ból
Autyzm wiąże się z zaburzeniami integracji sensorycznej, co manifestuje się nadwrażliwością lub podwrażliwością na bodźce. Niektórym osobom z ASD jest zimno nawet latem, dlatego biorą prysznic w gorącej wodzie. Inne nie potrafią znieść hałasu, od którego boli je głowa. Nie brakuje również osób, które mają obronność dotykową, przez co podmuchy wiatru, wentylatora i suszarki do włosów odbierają jako nieprzyjemne, a nawet bolesne. Ich układ nerwowy działa inaczej niż u większości społeczeństwa. W związku z tym warto otworzyć się na ich perspektywę i spróbować zrozumieć, że u niektórych osób neutralne czynniki mogą powodować ból i dyskomfort (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024, Musiałowska 2023, Wharmby 2023).
Bibliografia
Grandin T., Moore D.; Autyzm. Przewodnik; Copernicus Center Press, 2022
Hołub J.; Niegrzeczne: historie dzieci z ADHD, autyzmem i zespołem Aspergera; Wydawnictwo Czarne, 2020
Hołub J.; Wszystko mam bardziej; Wydawnictwo Czarne, 2024
Musiałowska D.; Mam ADHD, autyzm i całe spektrum możliwości; Wydawnictwo Feeria, 2023
Riess H., Neporent L.; Siła empatii; Edgard, 2019
Sedgewick F., Douglas S.; Autyzm: miłość, przyjaźń, relacje; Copernicus Center Press, 2024
Stalka-Jarska J.; Autyzm; Wydawnictwo RM, 2024
Wharmby P.; Atypowy; Media Rodzina, 2023
