Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) – czym są i co je powoduje?
Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) to termin, który po raz pierwszy wprowadziły dwie badaczki – dr Lorna Wing i dr Judith Gould. Zauważyły one, że objawy zespołu Aspergera i autyzmu zazębiają się, przez co stanowią jedno zaburzenie neurorozwojowe. Nie ma dwóch takich samych osób w ASD, ponieważ u każdej z nich występują inne symptomy. Zaburzeń ze spektrum autyzmu nie zalicza się do chorób, dlatego nie poddaje się ich leczeniu. Można natomiast podnieść jakość życia osób, u których zostały zdiagnozowane, poprzez dobór odpowiednich oddziaływań terapeutycznych (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024, Musiałowska 2023). Jakie formy wsparcia są dostępne dla osób autystycznych?
Czym są zaburzenia ze spektrum autyzmu?
Do zaburzeń ze spektrum autyzmu obecnie zalicza się zespół Aspergera, autyzm dziecięcy, autyzm wysokofunkcjonujący, hiperleksję, całościowe zaburzenie rozwoju, zaburzenie semantyczno-pragmatyczne, upośledzenie zdolności niewerbalnego uczenia się i autyzm atypowy. ASD to stan, w którym obserwuje się odmienny sposób działania mózgu. Nie mija on wraz z wiekiem. Towarzyszy danej osobie przez całe życie od momentu narodzin. Autyzm sam w sobie nie determinuje poziomu inteligencji. Wśród ludzi, u których występuje, zdarzają się zarówno ponadprzeciętnie utalentowane jednostki, jak i zmagające się z niepełnosprawnością intelektualną w różnym stopniu. Najwięcej jest jednak osób o średnim poziomie inteligencji, co odpowiada krzywej dzwonowej dla reszty społeczeństwa (Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024, Stalka-Jarska 2024).
Autyzm u dziewczynek i kobiet
Autyzm jest rzadziej rozpoznawany u kobiet i dziewczynek, ponieważ w ich przypadku obserwuje się maskowanie objawów wskutek socjalizacji. Wiele z nich próbuje dostosować się do obowiązujących norm, aby nie narażać się na wykluczenie społeczne. Niestety, maskowanie objawów autyzmu jest niezwykle wyczerpujące. Stanowi też spore obciążenie emocjonalne, przez co sprzyja zaburzeniom lękowym i depresyjnym (Musiałowska 2023, Furgał 2023, Hołub 2024, Grandin i Moore 2022, Sedgewick i Douglas 2024).
Autyzm opisał Leo Kanner w 1943 roku. Rok później jego objawy u niektórych dzieci dostrzegł też Hans Asperger. Ci dwaj naukowcy prowadzili niezależne prace badawcze i nie konsultowali ze sobą ich wyników. Było to utrudnione, ponieważ Kanner mieszkał w USA, a Asperger w Austrii. Na dodatek ten drugi cieszył się nie najlepszą opinią w krajach zachodnich, ponieważ w trakcie II wojny światowej sympatyzował z nazistami. Wyjaśnia to, dlaczego terminy takie jak autyzm i zespół Aspergera przez lata traktowano jako opisujące 2 odrębne zaburzenia neurorozwojowe. Dopiero w latach 70. ubiegłego wieku dwie badaczki – dr Lorna Wing i dr Judith Gould dostrzegły podobieństwa między nimi. Utworzyły określenie spektrum autystyczne, aby w ten sposób zasygnalizować, że objawy mogą być bardzo różnorodne u poszczególnych osób (Sedgewick i Douglas 2024, Grandin i Moore 2022).
Odkrycie autyzmu
Chociaż odkrycie autyzmu przypisuje się Kannerowi i Aspergerowi, to w 1925 roku Grunia Suchariewa dostrzegła jego objawy jako pierwsza. Lekarka, która specjalizowała się w psychiatrii dziecięcej, już wówczas dokonała niezwykle ważnego odkrycia. Zauważyła bowiem, że objawy autyzmu wykazują zróżnicowanie ze względu na płeć. Suchariewa opisała dziewczynki jako mające problem z regulacją emocji, koordynacją ruchową, wrażliwością na hałas i dotyk. Dostrzegła też, że większość z nich ma bogatszą mimikę niż autystyczni chłopcy i w przeciwieństwie do nich nie wykazuje szczególnych zainteresowań. Ponadto dziewczynki lepiej radziły sobie z komunikacją werbalną i niewerbalną. Współczesne badania naukowe potwierdzają obserwacje radzieckiej lekarki (Furgał 2023).
Choć dziś sporo mówi się o zaburzeniach ze spektrum autyzmu w przestrzeni publicznej, to wciąż osoby, u których zdiagnozowano ASD, spotykają się z brakiem zrozumienia. Ich zachowanie, które odbiega od neurotypowych wzorców, często jest negatywnie postrzegane. Aby to zmienić, 2 kwietnia ustanowiono Światowym Dniem Świadomości Autyzmu (Furgał 2023, Hołub 2024).
Objawy autyzmu – jak rozpoznać ASD?
Wcześniej przywołane badaczki, dr Lorna Wing i dr Judith Gould, wyróżniły triadę autystyczną opisującą objawy ASD. Obejmuje ona:
- trudności w komunikacji – brak mowy, opóźniony rozwój mowy, echolalie (powtarzanie zasłyszanych słów i dźwięków), problemy z rozumieniem sarkazmu, ironii, metafor, brak uśmiechu, ograniczona mimika twarzy, brak kontaktu wzrokowego,
- problemy w interakcjach społecznych – nieumiejętność odnalezienia się w grupie, niechęć do zabawy z innymi, trudności z odczytywaniem mimiki, gestów i intencji innych osób,
- ograniczone schematy zachowań i zainteresowań – niechęć do zmiany, powtarzanie określonych rytuałów, kręcenie się w kółko, stukanie o blat, szczególne zainteresowania np. uczenie się na pamięć rozkładu pociągów (Stalka-Jarska 2024, Frith 2023, Furgał 2023).
Zauważono, że pierwsze objawy autyzmu pojawiają się przed ukończeniem przez dziecko 3. roku życia. W związku z tym warto, aby rodzic, który dostrzega niepokojące symptomy, skonsultował je ze specjalistą. Wcześnie rozpoznany autyzm pozwala bowiem podjąć skuteczne interwencje podnoszące jakość życia dziecka (Stalka-Jarska 2024).
Wśród często spotykanych objawów autyzmu u dzieci wymienia się:
- brak kontaktu wzrokowego,
- niezwracanie uwagi na obecność rodzica,
- jednostajne, powtarzalne zabawy, np. wielokrotne obracanie przedmiotu wokół własnej osi,
- niechęć do bawienia się z innymi osobami,
- lęk przed wiatrem, szumem, irytującymi dźwiękami,
- problemy z odwzajemnieniem uśmiechu,
- trudności ze wskazywaniem przedmiotów przy pomocy palca,
- opóźniony rozwój mowy, jego brak, mutyzm wybiórczy, niewyraźna mowa,
- skłonność do ataków krzyku i płaczu,
- wybiórczość pokarmowa,
- niechęć do przytulania i bycia dotykanym,
- zachowania autoagresywne,
- trudności z nawiązywaniem kontaktów z innymi ludźmi,
- silne i nadmiarowe reakcje emocjonalne,
- trudności z rozumieniem innych ludzi,
- niechęć do zmian,
- szczególne zainteresowania, u chłopców są bardziej widoczne (pociągi, liczby) niż u dziewcząt, które mogą uciekać w książki,
- stimy – powtarzalne ruchy, dźwięki itp., dzięki którym dziecko lepiej radzi sobie ze stresem i przeciążeniem układu nerwowego nadmiarem bodźców. Np. zabawa gniotkiem wypełnionym mąką ziemniaczaną, która pozwala rozładować napięcie nerwowe (Stalka-Jarska 2024, Baron-Cohen 2023, Prizant i Fields-Meyer 2023, Wharmby 2023).
Warto zaznaczyć, że objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu u osób dorosłych są nieco inne, co wynika z etapu życia, na jakim się znajdują.
Do najczęściej zgłaszanych symptomów należą:
- problemy z nawiązywaniem kontaktu z innymi ludźmi i jego podtrzymywaniem,
- lęk i niepokój, które pojawiają się w sytuacjach społecznych,
- trudności z rozpoznawaniem emocji i myśli innych osób,
- problemy z utrzymywaniem kontaktu wzrokowego podczas rozmowy,
- nierozumienie metafor, sarkazmu, ironii i żartów,
- zainteresowanie wąską dziedziną wiedzy lub charakterystyczną aktywnością,
- przywiązanie do rytuałów,
- nadwrażliwość lub niedowrażliwość na różne bodźce i doznania zmysłowe,
- niezamierzone zachowania, które uchodzą za nieuprzejme (Sedgewick i Douglas 2024, Baron-Cohen 2023, Prizant i Fields-Meyer 2023, Wharmby 2023).
Co powoduje autyzm?
Obecnie wiele wskazuje na to, że przyczyny autyzmu mają charakter środowiskowy i genetyczny. Wbrew obiegowej opinii, za ASD nie odpowiadają szczepionki. Autyzm jest zaburzeniem neurorozwojowym. Oznacza to, że wiąże się z nieprawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem mózgu, do którego może dochodzić już między 20. a 40. dniem od zapłodnienia. W świetle obecnych badań naukowcy uważają, że autyzm powstaje na etapie życia płodowego. Określone czynniki środowiskowe mogą jednak zaostrzać lub osłabiać jego objawy (Stalka-Jarska 2024).
Psychiatra Bożena Śpila w rozmowie z Joanną Stalką-Jarską podkreśla, że autyzm w 50% przypadków ma charakter dziedziczny. W pozostałych dochodzi zaś do mutacji de novo lub zmian epigenetycznych. Wskutek oddziaływania niekorzystnych czynników środowiskowych obserwuje się zmianę w ekspresji genów odpowiedzialnych za funkcjonowanie mózgu. Niektóre zostają wyłączone, a inne włączone. W związku z tym osoby autystyczne inaczej odbierają te same bodźce i odczytują zachowania, słowa oraz gesty innych ludzi (Stalka-Jarska 2024).
Wśród czynników epigenetycznych, które mogą zmieniać ekspresję genów bez zmian w samym DNA, wymienia się m.in.:
- leki na padaczkę,
- misoprostol (lek na chorobę wrzodową),
- wirusa różyczki,
- cytomegalowirusa,
- wirusa opryszczki,
- drożdże z gatunku Candida albicans (Stalka-Jarska 2024).
Jak wcześniej wspomniano, autyzm nie wiąże się bezpośrednio ze szczepieniami. Skąd zatem wziął się ten popularny mit? Dr Lorna Wing i dr Judith Gould w latach 70. stworzyły nowe kryteria diagnostyczne dla zaburzeń ze spektrum autyzmu, uwzględniając, że ASD obejmuje m.in. autyzm i zespół Aspergera. W rezultacie wspomniane zaburzenie neurorozwojowe zaczęto rozpoznawać u coraz większej liczby osób, w tym u dziewczynek i kobiet, które maskują jego objawy. Wzrost diagnoz autyzmu zbiegł się w czasie z wypuszczeniem na rynek szczepionki skoniugowanej przeciwko odrze, różyczce i śwince. Wykorzystała to konkurencyjna firma farmaceutyczna, która zaczęła szerzyć dezinformację, aby skorzystać na tym finansowo, oferując własną szczepionkę wolną od rzekomych wad. Niestety, ziarno niepewności zostało zasiane w społeczeństwie. Ludzie zaczęli wierzyć, że coraz więcej osób ma autyzm z powodu nowej szczepionki. Ten mit przetrwał do naszych czasów (Sedgewick i Douglas 2024).
W świetle obecnych badań naukowych wiadomo natomiast, że niektóre osoby ze spektrum autyzmu mają bardzo specyficzny system odpornościowy. W rezultacie niektóre szczepionki, jako czynniki środowiskowe, mogą u nich zaostrzać objawy ASD. Problem ten dotyczy jednak stosunkowo niewielkiej liczby osób autystycznych (Stalka-Jarska 2024).
Czy możliwe jest leczenie autyzmu? Dlaczego tak ważną rolę odgrywa diagnostyka ASD?
Choć sam autyzm nie jest chorobą i nie da się go wyleczyć, jego wczesne zdiagnozowanie pozwala wdrożyć kompleksowe działania wspierające prawidłowy rozwój dziecka. W przypadku osób dorosłych jego rozpoznanie przyczynia się do podniesienia jakości życia wskutek różnych oddziaływań terapeutycznych, np. treningu zastępowania agresji (Stalka-Jarska 2024).
Wczesne rozpoznanie autyzmu jest bardzo ważne. Diagnostyka ma charakter wielospecjalistyczny. Zazwyczaj przebiega przy ścisłej współpracy psychologa, psychiatry, logopedy bądź pedagoga oraz lekarzy różnych specjalności. Wspomniane podejście ma wykluczyć inne przyczyny zgłaszanych objawów. Np. niektóre dzieci nie mówią i nie reagują na komunikaty rodziców, ponieważ zmagają się z zaburzeniami słuchu, które może rozpoznać audiolog i laryngolog. Z kolei neurologopeda niekiedy dostrzega problem z wędzidełkiem języka, który utrudnia wyraźną mowę (Stalka-Jarska 2024, Musiałowska 2023).
Dzieci autystyczne, u których szybko rozpoznano ASD, otrzymują potrzebną pomoc. Rzadziej spotykają się też z brakiem zrozumienia ze strony najbliższych. Od najmłodszych lat mogą pracować nad wyraźną mową, motoryką małą, zaburzeniami integracji sensorycznej i trudnościami w regulacji emocji (Stalka-Jarska 2024).
Diagnoza ASD wydana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną może zostać przedstawiona w placówce edukacyjnej. Na podstawie zaświadczenia zarówno przedszkole, jak i szkoła ma obowiązek opracować indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET) (Stalka-Jarska 2024).
Osoby, u których rozpoznano autyzm, często skarżą się na problemy z regulacją emocji, właściwą komunikacją i budowaniem relacji z innymi ludźmi. Wspomniane trudności dotyczą zarówno dzieci, jak i dorosłych. Niezależnie od wieku można znacząco podnieść jakość swojego życia, uczęszczając na terapię logopedyczną, trening umiejętności społecznych, trening zastępowania agresji i naukę regulacji emocji (Stalka-Jarska 2024, Furgał 2023, Musiałowska 2023).
Nie leczenie a praca
Wprawdzie spektrum autyzmu nie leczy się, ale ASD bardzo często współwystępuje z depresją, zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi i ADHD. Wspomniane przypadłości są problematyczne i obniżają jakość życia. Na szczęście można nad nimi pracować, uczęszczając na psychoterapię, a niekiedy też stosując farmakoterapię (Stalka-Jarska 2024, Furgał 2023, Musiałowska 2023).
Konsultacja z psychologiem pomaga w lepszym funkcjonowaniu, nawet gdy u osoby autystycznej nie występują objawy depresji, ADHD czy innych zaburzeń. Wielu ludzi z ASD ma bowiem problem ze zrozumieniem swoich emocji, reguł społecznych i nie radzi sobie z przebodźcowaniem. Psycholog może nauczyć ich rozpoznawać i regulować uczucia, aby te nie prowadziły do nadmiernych reakcji (Stalka-Jarska 2024, Furgał 2023, Musiałowska 2023).
Profesjonalne wsparcie psychologiczne często okazuje się również przydatne dla osób, których bliscy mają zdiagnozowany autyzm. Wielu z nich nie do końca rozumie ASD i jego objawy. Nie wie też, jak radzić sobie z nadmiarowymi reakcjami emocjonalnymi swoich bliskich. Psychoedukacja prowadzona przez psychologa lub psychoterapeutę może przybliżyć zagadnienia związane ze spektrum autyzmu, a tym samym ułatwić budowanie satysfakcjonującej relacji z osobą autystyczną (Stalka-Jarska 2024).
Bibliografia
- Baron-Cohen S.; Ślepota umysłu; Harmonia Universalis, 2023
- Frith U.; Autyzm; Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2023
- Furgał E.; Autentyczna w spektrum; Buchmann, 2023
- Grandin T., Moore D.; Autyzm. Przewodnik; Copernicus Center Press, 2022
- Hołub J.; Wszystko mam bardziej; Wydawnictwo Czarne, 2024
- Musiałowska D.; Mam ADHD, autyzm i całe spektrum możliwości; Wydawnictwo Feeria, 2023
- Prizant B. M., Fields-Meyer T.; Niezwyczajni ludzie; Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2023
- Sedgewick F., Douglas S.; Autyzm: miłość, przyjaźń, relacje; Copernicus Center Press, 2024
- Stalka-Jarska J.; Autyzm; Wydawnictwo RM, 2024
- Wharmby P.; Atypowy; Media Rodzina, 2023
